por Marcos Pérez

Toda forma de contaminación leva aparellados custos sanitarios, económicos e medioambientais, que no caso da contaminación luminosa cada vez coñecemos con máis detalle. Este tipo de valoracións, feitas dende a perspectiva da razón instrumental, abonda para establecermos canto antes unhas normas estritas para a iluminación nocturna dos espazos públicos. As evidencias científicas dispoñíbeis deberían servir de referencia para limitar o alumeado público e privado en termos de intensidades, lugares, horarios e rangos espectrais, sen ter que renunciar a ningún dos seus beneficios. Mais á parte dos prexuízos á nosa saúde, ao noso peto e aos nosos ecosistemas, a contaminación luminosa tamén trae danos máis sutís, pero non por iso menos importantes.

O primeiro sería o prexuízo estético que supón a desaparición do firmamento, non xa do centro das cidades, senón da práctica totalidade do territorio agás os lugares máis remotos e inaccesíbeis. É certo que calquera pode afastarse medio cento de quilómetros dunha urbe e albiscar o perfil da Vía Láctea e contar varios centos de estrelas. Mais esta visión é un triste sucedáneo da beleza dun ceo verdadeiramente escuro no que se aprecie a luz zodiacal que revela a estrutura do Sistema Solar, ou o esplendor da Vía Láctea, coa súa marabillosa mestura de ocos negrísimos e velos luminosos que mesmo chegan a proxectar no chan unha sombra difusa. Nestas condicións as correntes de meteoros como as coñecidas Perseidas de agosto poden merecer realmente o nome de chuvias de estrelas fugaces; e o brillo puntual de milleiros de estrelas revela a profundidade tridimensional do ceo á que teñen aludido astrónomos e poetas de todos os tempos. Son estas visións, limitadas hoxe a paraxes excepcionais pola súa distancia ás fontes de contaminación luminosa, as que explican a intensidade de obras de arte como a Noite estrelada de Van Gogh que, como suxire Paul Bogard en The End of Night, deberiamos interpretar como un ceo imaxinado, mais inspirado nun ceo real dunha calidade que poucos dos millóns de visitantes do museo neoiorquino onde se custodia viron na súa vida.

Por outra banda, o avance da ciencia e a súa alucinante descrición do universo non fixo senón aumentar a transcendencia do firmamento. A visión dun ceo non contaminado proporciona a perspectiva ideal para sentírmonos flotando no espazo nun planeta que orbita xunta outros arredor dunha estrela entre centenares de miles de millóns que forman a Vía Láctea, a nosa galaxia. Hai outras galaxias, moitísimas, mais están tan lonxe que co ollo espido apenas albiscamos un puñado delas. E todo está en expansión. Quen ten a oportunidade de mergullarse nestas paisaxes infinitas pode experimentar a revelación de que, dende o punto de vista cósmico, somos absolutamente irrelevantes, un accidente da materia prendido no tecido do tempo, con data de caducidade marcada polo día en que a nosa estrela deixe de brillar. Tan lonxe de calquera outro lugar habitábel que non podemos imaxinar un destino noutro sitio, noutra compaña.

Finalmente, ademais de atesourar estes valores estéticos e metafísicos, o ceo estrelado visto dende a Terra segue a ser a nosa principal porta de acceso a investigación sobre o cosmos. Case todo o que nos queda por saber sobre o universo dependerá de que o espallamento da contaminación luminosa non chegue a afogar os derradeiros observatorios astronómicos con ceos aínda escuros. Deles depende descubrirmos o que son a materia e a enerxía escuras, se a vida prendeu nun planeta arredor doutra estrela ou se ese asteroide que agora orbita lonxe de nós algún día entrará en rumbo de colisión coa Terra. Moitos dos telescopios dende os que construímos a nosa imaxe do universo son agora reliquias inservíbeis, non tanto pola chegada de novos instrumentos mais potentes, como por ficaren en observatorios asolagados polo brillo crecente das poboacións próximas. E nin sequera os telescopios espaciais que operan fóra da atmosfera van resolver este problema, xa que sen acceso á inspiración que nos proporcionan os firmamentos cheos de estrelas, que rapaces e rapazas han descubrir a súa vocación polo estudo do universo? Do mesmo xeito que non hai mariñeiros sen mar ou naturalistas sen natureza, non pode haber astrónomos sen estrelas.

A contaminación luminosa avanza como a marea, ocupando cada espazo sen atopar barreiras, disfrazada de progreso, e mesmo presentándose como o triunfo das luces da ilustración e o desenvolvemento técnico contra a escuridade dun pasado de tebras. Mais a noite non é inimiga de ninguén, senón unha parte fundamental da experiencia de sermos humanos.

* * *

Marcos Pérez é director técnico da Casa das Ciencias e Planetario da Coruña e membro da Agrupación Astronómica Coruñesa Ío. O artigo foi escrito para o caderno “A Fondo” dedicado á contaminación luminosa que publicou o semanario Sermos Galiza o 22 de setembro de 2016.